Het is niet voor het eerst dat ik hier mijn katholieke, Twentse komaf noem. Het katholicisme is me met de paplepel ingegoten en wat voor mij vaststaat: het meest positieve wat ik eraan heb overgehouden is mijn liefde voor toneel en theater. Wat ik in mijn vader vooral bewonderde, was zijn betrokkenheid als acteur bij de R.K. Toneelvereniging Concordia in Borne en zijn rol als de apostel Petrus in de Passiespelen te Hertme (een kerkdorp bij Borne). Ik vond het prachtig, alles wat ik er als klein ventje van meekreeg. Niet alleen wat er op het toneel plaatsvond, maar ook alles in de entourage ervan: de attributen in de kleedkamer, de geur van grime, het opklapbare voetlicht, de ‘pamfletten’ (tegenwoordig zouden we zeggen: flyers) die wij als kinderen mochten uitdelen om het kerkvolk op zondag na de mis te attenderen op een zoveelste voorstelling van Concordia in het Sint Jozefgebouw.
Soms vraag ik me af of die liefde voor toneel en theater van nature in mijn systeem zit, of dat die is blijven voortwoekeren vanuit die vroege jeugd. Feit is, dat ik heel veel ‘heb’ met toneel, veel meer dan met film bijvoorbeeld. Afgelopen week zag ik op twee achtereenvolgende avonden de film Ghostlight – waarin theater nota bene een belangrijke rol speelt – en de voorstelling Stepping Stones van Orkater. Allebei goed, maar bij Orkater voelde ik me zóveel meer ‘opgenomen’ en na afloop zóveel rijker, dat ik andermaal wist: dit is waar het echt om gaat.
Wat ongetwijfeld ook geholpen heeft, is de keuze voor het bijvak dramaturgie na mijn kandidaats, en dan vooral de praktische kant daarvan – wat toen ‘dramatische expressie’ heette – en het bezoek aan tientallen voorstellingen dat eruit voortvloeide: óók in Londen en in Warschau nota bene. Het Leidse LAK-theater bevond zich letterlijk op steenworp afstand van mijn studentenkamer: wij – en dan bedoel ik vooral mijn studievriend Paul en ik – waren er kind aan huis. Prachtige dingen zagen we daar, maar ook elders: in het Haagse HOT, of bij De Appel in Scheveningen, of op het Kattengat in Amsterdam waar we ondersteboven waren van Het Werkteater.
Het Werkteater, De Appel, maar ook Discordia, Hauser Orkater, het Onafhankelijk Toneel, Carver, Carrousel – het zijn gezelschappen die ik tot m’n grote geluk heb mogen meemaken in hun gloriedagen. Vooral van Carrousel heb ik onwaarschijnlijk veel geleerd voor mijn praktijk als regisseur van school- en amateurtoneel, en dan vooral van Lidwien Roothaan: haar regies leerden me hoe de verbeelding gemobiliseerd kan worden en dat daarvoor geen tot weinig poespas nodig is. Niet dat ‘poespas’ niet interessant kan zijn, integendeel, maar áls het wordt ingezet, dan juist op plekken waar het publiek het niet verwacht.
Van Het Werkteater, in gesubsidieerde status actief tussen 1970 en 1987, maar vooral relevant in de beginjaren, was Avondrood een van de hoogtepunten. De groep werkte als een collectief, dat wil zeggen dat alle werkzaamheden, van tekstschrijven tot techniek en van dramaturgie tot spelen, door de leden zelf werden gedaan. Het Werkteater was daarin niet uniek: sinds de roemruchte Aktie Tomaat (1969) gold deze collectieve werkwijze in feite voor alle groepen die de toneelvernieuwing omarmden.
Paul en ik zagen Avondrood inderdaad in het eigen huis van de groep op het Kattengat en tot op de dag van vandaag citeren we er losse flodders uit. In het boek Hallo medemens (2001), waarin Margot van Schayk de geschiedenis van Het Werkteater heeft beschreven, valt te lezen hoe Avondrood ‘vanuit het niets’ tot stand kwam. “Het idee om alle (losse) personages te laten samenkomen op een bonte avond in Huize Avondrood, een bejaardenhuis, is vermoedelijk ontstaan op een middag, tijdens een werkvoorstelling voor meisjes van een nijverheidsschool.”
Nadat de voorstelling z’n uiteindelijke vorm had bereikt, formuleerden de leden van Het Werkteater zelf de kwintessens ervan: “Avondrood gaat over mensen, die in de laatste fase van hun leven zijn. Terwijl hun  achtergronden verschillen, hebben ze een paar dingen gemeen: het wachten op de dood en de onmogelijkheid nog invloed te hebben op de dingen die in de wereld gebeuren. Vol verlangen is iedereen op zijn manier op zoek naar contact en naar een manier om de onaffe momenten uit het leven te herbeleven.”
Het thema is blijvend actueel gebleken, en met het oog op de aanzwellende ‘grijze golf’ misschien zelfs actueler dan ooit. In theater, films en tv-series zien we het onderwerp dan ook met regelmaat terugkomen. Ik hoef alleen de naam Hendrik Groen maar te noemen, of van een oudere datum de serie Sint Hubertusberg, gemaakt door het trio van Jiskefet. Kennelijk slaat de aandacht voor de oudere medemens aan bij een breed publiek, maar dan bij voorkeur als het onderwerp vanuit een luchtig perspectief aan de orde komt. Het Werkteater neemt het thema bloedserieus, en ook als het komisch wordt, schuurt het, doet het pijn.
Op de website die het archief van Het Werkteater bevat (www.werkteater.nl) kun je een professionele, latere verfilming zien van de volledige voorstelling, voor een deel met andere acteurs. Mij intrigeert de video-opname vooral, die  Theater Klank en Beeld reeds in 1974 maakte: een rechtstreekse registratie van 19 minuten uit de voorstelling die je ook op die website kunt vinden.
Natuurlijk kan een video-opname nooit recht doen aan de beleving in het hier en nu, maar toch sijpelt er wel iets door van het geweldige talent van de acteurs en van de enorme emotionele lading van de voorstelling. Los daarvan is het natuurlijk prachtig om latere (min of meer) bekende Nederlanders als Olga Zuiderhoek, Joop Admiraal, Peter Faber en Helmert Woudenberg in hun jonge jaren te zien. De fascinatie van Paul en mij in deze voorstelling ging vooral uit naar de fantastische Gerard Thoolen als Louis van Geffen, de meest tragische bejaarde met fraai Brabants accent. Thoolen, maar dat terzijde, overleed in 1996, nog maar 53 jaar oud, en ook veel andere acteurs van Het Werkteater zijn intussen niet meer onder ons.
Aan het eind van de voorstelling doet de dood z’n onzalige intrede. Subtiel maar ook genadeloos krijg je ingewreven dat aan de eeuwige slaap het huiveringwekkende moment van het sterven voorafgaat. De intellectuele mevrouw Walewska, gespeeld door Yolande Bertsch, wordt in haar laatste uur liefdevol bijgestaan door de volkse Bep, gespeeld door Marja Kok. Blijf vooral kijken tot het eind van de opname, niet alleen naar de integere, van elke effectbejag ontdane manier waarop de twee de scène spelen, maar ook naar de overige acteurs die zwijgend achter hen zitten, schuin afgewend, alsof ze zich van schaamte en ongemak geen raad weten met het onbevattelijke geheim dat zich voor hen afspeelt. Let behalve op het spel ook op de aankleding, het licht, de muziek. Inderdaad, geen poespas: het is kaal, het is armoedig, het is niks – en tegelijk is het vol, en rijk, en alles.

• Het Werkteater, Drie Stukken, Amsterdam 1979.