Michiel de Swaen, De gecroonde leersse

In hoeveel verhalen, sprookjes met name, zou het fenomeen voorkomen van de eenvoudige man of vrouw die dankzij het verrichten van een goed werk een wens mag doen? En hoe begrijpelijk is dat wijdverbreide fenomeen, als je alleen al denkt aan de keren dat ‘het mogen doen van een wens’ in je eigen hoofd als gedroomde mogelijkheid gepasseerd is? ‘Denk er goed over na, je krijgt maar één kans’, luidt in die oude verhalen meestal het devies.
Zo ook in een legende over Karel de Vijfde die een handwerksman wil belonen voor zijn gastvrijheid, nadat de keizer incognito mocht aanschuiven aan diens rijk gedekte tafel. De Duinkerkenaar Michiel de Swaen (1654-1707) gebruikte dat oude verhaal in een blijspel waaraan hij de titel gaf: De verheerlijckte schoenlappers of De gecroonde leersse.
De toevoeging ‘Duinkerkenaar’ aan de naam van de schrijver roept de geschiedenis op van een stad die ooit behoorde tot een reeks van welvarende havensteden langs de (Zeeuws-)Vlaamse kust. Na de annexatie door Frankrijk in 1662 verfranste het openbare leven in Duinkerken (Dunkerque) volledig, maar Michiel de Swaen bleef de oorspronkelijke taal van zijn stad trouw. Als stadsheelmeester beoefende hij de literatuur bij wijze van hobby en als eerbetoon aan zijn moedertaal.
De volledige titel luidt: De verheerlijckte schoenlappers of De gecroonde leersse tot een vastenavont-spel tooneelsgewijs opgestelt. Letterlijk vertaald: ‘de met eer overladen schoenlappers of de gekroonde laars, omgewerkt tot een vastenavondspel volgens de regels der toneelkunst’. Een vastenavondspel of vastenspel werd inderdaad opgevoerd op vastenavond: de dinsdag die de carnavalsperiode afsluit. Op deze avond kan er tot middernacht nog stevig worden gegeten en gedronken, daarna breekt een periode aan van grote soberheid: de veertigdaagse vastentijd tot het feest van Pasen.
Bijzonder aan de tekst van De Swaen is, dat die zich ook afspeelt op vastenavond, volgens de toen gangbare regels van de toneelkunst met een klassieke indeling in vijf bedrijven. Behalve een vrolijk spel om het carnaval mee af te sluiten, was De gecroonde leersse ook een hommage aan Karel de Vijfde, van wie de oude schoolboeken vertellen dat hij een rijk had waar de zon nooit onderging.
Karel de Vijfde probeerde van de Nederlanden een bestuurlijke eenheid te maken en in de volksverhalen komt hij naar voren als een goedmoedige en dappere vorst. Opvallend vaak begeeft hij zich incognito onder het gewone volk, als een toegewijd manager ‘die met z’n poten in de klei wil staan’. Zijn zoon Filips de Tweede had in tegenstelling tot zijn vader totaal geen binding met de Nederlanden; zoals bekend wilde hij met alle mogelijke middelen het protestantisme bestrijden, met als gevolg een oorlog die tachtig jaar zou duren.
In 1984 werd De Swaen’s stuk onder de vereenvoudigde titel De gekroonde laars drie keer opgevoerd door leerlingen van het Visser ’t Hooft Lyceum in Leiden. Voor de acht getalenteerde jonge spelers had ik een goed ‘bekkende’ bewerking van het stuk gemaakt, en pubiek en pers reageerden enthousiast. ‘Wat één van de hoofdattracties moest worden: de gemeenschappelijke maaltijd, nam inderdaad bijna Bruegheliaanse proporties aan,’ aldus het Leidsch Dagblad.
Die maaltijd, ja, daar ging het inderdaad om. Het was vastenavond en dus stond er ‘cappoen’ op het menu, volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal wil dat zeggen: een gesneden haan. Nauwkeurig omschreven: ‘een haan die men van zijne zaadballen beroofd heeft; geschiedende zulks om de haanen daardoor hunne natuurlijke drift tot voortteling te beneemen, waardoor ze daarna veel vetter worden.’ In andere toepassingen, aldus het onvolprezen Woordenboek, krijgt ‘kapoen’ onder meer de betekenis van ‘vreemde gast’ (Sinterklaas Kapoentje!) en ook aan die laatste betekenis zal De Swaen gedacht hebben bij het schrijven van zijn toneelstuk.
Hoofdpersoon in De gecroonde leersse is Teunis (Teun, Anteun), een eenvoudige schoenlapper, die op vastenavond samen met zijn vrouw, dochter en twee knechts van een uitgebreide maaltijd wil genieten. Vlak voordat het feest begint, wordt er op de deur geklopt en vraagt een onbekende gast – zogenaamd een schout – om aan te mogen schuiven. Teun weigert, maar als de man aangeeft tien fusten wijn te willen inbrengen, verandert hij van gedachte. Het wordt een vrolijke bedoening, de gast wordt rijkelijk bediend. Vlak voor middernacht, als de vreemdeling weer is vertrokken, valt iedereen dronken in slaap.
De volgende ochtend komt Ambroos, dienaar van de keizer, Teun en zijn familie vertellen dat ze onmiddellijk aan het keizerlijke hof in Brussel moeten verschijnen. Allen behalve de laffe knecht Kosen vertrekken naar het paleis. Daar onthult de keizer dat hij en zijn knecht in vermomming bij Teun te gast zijn geweest: als beloning mag hij een wens doen. Tussendoor speelt zich natuurlijk een liefdesgeschiedenis af (geen blijspel kan zonder), namelijk tussen Teuns dochter Jaquelijn en zijn vrolijke knecht Joren. Die twee zijn dolverliefd op elkaar, maar aanvankelijk geeft Teun, anders dan zijn vrouw Maey, de voorkeur aan Kosen als huwelijkskandidaat. Dat is weliswaar een enorme sukkel, maar hij heeft een veel dikkere portemonnee.
We zijn aan het eind van het vijfde en laatste bedrijf. De keizer heeft de ware toedracht geopenbaard en laat Teun weten: ‘Segh, wat gij van mij vraegt, voor een soo goet onthael.’ Teun denkt even na, en kiest dan voor het terugkrijgen van de titel ‘Hofleverancier’ voor zijn bedrijfje. In het begin van het stuk is namelijk duidelijk geworden dat de zaak buiten zijn schuld die titel ooit kwijt is geraakt. De laars op het uithangbord zal dus weer een kroontje krijgen (vandaar de subtitel). Kort daarop eindigt het stuk, maar natuurlijk niet nadat Joren toegewezen is aan Jaquelijn.
Een epiloogzegger komt dan nog een ‘Nae-reden’ spreken. Ongeveer alles wat aan die epiloog voorafgaat vind ik al prachtig, van taal, van levendigheid, van humor, maar vooral dat laatste stuk tekst raakt bij mij een snaar. Eigenllijk is zo’n moralistische bespiegeling achteraf overbodig, want natuurlijk snappen we de bedoeling van de auteur allang, maar de taal die De Swaen hier kiest om toe te lichten waaróm een schoenlapper bij zijn leest moet blijven en niet naar rijkdom moet streven – zoals ongetwijfeld menige toeschouwer zou hebben gedaan –  is warm en aandoenlijk:
Geluckigen Anteun! gij gaet geruster slapen,
Dan eenen focker die sijn kassen heeft vol gelt, (focker = vrek)
Waer mee hij sigh, bij daegh, en gheele nachten quelt.
Gij slaept bij ’t oude leer, bevrijt van duysent sorgen,
Voor geenen dief bevreest, tot aen den lichten morgen;
Het is geen moraal die het publiek hardhandig krijgt ingepeperd, maar een zachte, liefdevolle vermaning om mee te nemen in je hoofd wanneer je de zaal verlaat. Ik kan, ook anno 2021, zowel landelijk als mondiaal wel wat ‘fockers’ noemen voor wie de ‘Nae-reden’ van De Swaen nog altijd behartenswaardige literatuur is.

• De verheerlyckte schoenlappers of De gecroonde leersse, tot een vastenavont-spel toneelsgewijs opgestelt, met inleiding en aantekeningen van J.H. Cartens, Den Haag, 1979.