Anoniem, Vanden vos Reinaerde

Tot de onbetwiste hoogtepunten van onze vroege letteren behoort ongetwijfeld Vanden vos Reynaerde, het beroemde verhaal van Reinaart de vos. Het is niet overdreven te stellen dat deze parel van de Middelnederlandse letterkunde in de West-Europese literatuur als een waar topstuk wordt beschouwd. Bibliotheken zijn erover volgeschreven en het aantal tekstedities, vertalingen en bewerkingen, al dan niet gecensureerd, loopt in de honderden.
Er is verschrikkelijk veel over dit verhaal te vertellen – en vooral te speculeren: over het auteurschap, de ontstaansgeschiedenis, latere extensies, kringen waarin het populair was, de iconografie, geografische elementen, het krachtige Nachleben tot in onze tijd. Om maar wat te noemen.
Het beste is: het verhaal lezen, in een goed geannoteerde editie of met een simultaanvertaling ernaast, de rijkdom van de taal ontdekken, je laten leiden door de meeslepende verteltrant, en je gaandeweg verdiepen in de vraag: is die Reinaert nou een held of een schurk? Zeker is, dat ons beeld van de vos sterk gekleurd is door wat er in de loop der eeuwen rond zijn figuur heeft plaatsgevonden. In een stortvloed van sterk gepolijste bewerkingen, vooral voor de jeugd, werd Reinaart (‘Reintje’, al te liefkozend) immers langzaam maar zeker synoniem met slimheid, gewiekstheid, dapperheid.
Ook in de lessen Nederlands kreeg de vos een ware heldenstatus, vooral doordat de literatuurboeken geneigd waren met kracht te benadrukken hoezeer de Middeleeuwse standenmaatschappij op de korrel werd genomen en hoe geweldig de schalkse vos vooral de adellijke elite steeds te slim af was. Het verhaal werd dan ook geacht te zijn ontstaan in de kringen van de burgerij, die zich vrolijk wenste te maken over het plebs, over de volslagen gedegenereerde geestelijkheid en over de kwalijke neigingen van de hoge adel.
Latere bewerkingen, zoals de ongecensureerde, in robuust proza geschreven versie van Paul Biegel, maar vooral wetenschappelijk onderzoek hebben het beeld van de vos voorgoed doen kantelen en hem z’n historische plek teruggegeven. Het Reinaartverhaal is hoogstwaarschijnlijk ontstaan in een aristocratisch milieu en beoogt niet de adel als zodanig op de hak te nemen, maar probeert ‘van binnenuit’ bepaalde mores van dat milieu te schetsen en evenzeer te waarschuwen voor inhalig en goedgelovig gedrag als voor intriganten die de hofcultuur dreigen te verzieken. Aan de basis is Vanden vos Reinaerde een uitnodiging tot zelfreflectie.
Zodra het hof zijn zwakke plekken toont, gaat het onherroepelijk fout en de achilleshiel bij uitstek is steeds weer de hebzucht, de ‘graaicultuur’ zoals we in deze tijd zouden zeggen. Stukje bij beetje valt de complete hofhouding rond koning Nobel omver, doordat de hoge heren en dames met open ogen in de val lopen zodra er iets te halen valt, en dat ondanks het met de mond beleden devies dat matigheid altijd het beste is: ‘Mate es tallen spele goet…’
In de huidige visie is Reinaert een levensgevaarlijke crimineel, een perverse smiecht. De schrijver van het verhaal, van wie we alleen maar weten dat hij Willem heette en dat hij op z’n minst nog één ander werk componeerde, met de titel Madoc(ke) – voor neerlandici een naam met een magische klank – had een dierlijk omhulsel nodig om het gewenste profiel te geven aan de schurkachtigheid van dit wezen. Dierverhalen zijn van alle tijden, fabeldichters hebben de transformatie naar de dierenwereld altijd gebruikt om goede, maar vooral slechte eigenschappen van het mensdom te beschrijven en te bekritiseren. Dat geldt voor het Reinaartepos evenzeer.
Lees hoe de vos erin slaagt de beer te misleiden, die met een arrestatiebevel namens de koning bij de vossenburcht is gearriveerd, waarvandaan de bewoner hem echter snel meetroont naar een plek die de beer nog lang zal heugen. Hebzucht wordt andermaal genadeloos afgestraft. Het arme dier overleeft het, maar vraag niet hoe. En Reinaert bescheurt zich van het lachen, nadat hij eerder al een wolvin heeft verkracht, haar welpjes heeft blindgepist, een hondje van zijn worst heeft beroofd, een haasje seksueel heeft misbruikt en een kip heeft doodgebeten.
Dat hij hierna kater Tibeert dusdanig in het nauw brengt dat deze in blinde paniek een pastoor van een van z’n testikels berooft, dat hij datzelfde haasje z’n kop afbijt en niet te beroerd blijkt zijn bloedeigen vader valselijk te beschuldigen van een samenzwering tegen de koning: dat verbaast dan niet meer… Lekker dier. Let ook op het ‘crommen pat’ dat de vos bewandelt – trefzeker symbool van zijn ongrijpbare wezen en zijn onvoorspelbare manoeuvres.

• Van den vos Reynaerde, ed. F. Lulofs, Groningen, 1983
• Op YouTube wemelt het van de Reinaartfilmpjes. Mooi is deze kennismaking met de personages, een educatieve presentatie door The Phoebus Foundation.